Derk Loorbach: 'Laat het momentum niet voorbij gaan’

Wie zijn die mensen, die Nederland met hun aanstekelijke drive, innovatieve oplossingen, diepgaande kennis en/of ondernemersgeest verder verduurzamen? Duurzaamheid.nl zet deze helden, verbonden aan ons platform, graag in the picture. Elke maand kun je nader kennismaken met een van hen. Deze maand is het woord aan Derk Loorbach, professor socio-economische transities en directeur van DRIFT. Zijn werk is gericht op het beter begrijpen en kunnen beïnvloeden van grote maatschappelijke veranderingen.

Een academische ondernemer die gespecialiseerd is in transities, zo zou je Derk Loorbach kunnen omschrijven. ‘Als een systeem onhoudbaar is, dan krijg je vroeg of laat met een transitie te maken. Ik ben met kennis, actieonderzoek en onderwijs vanuit DRIFT betrokken bij dit soort systeemdoorbraken.’

Wat is het grootste misverstand over transities?

‘Transitiemanagement klinkt alsof je zo’n proces kunt beheersen en controleren, maar dat is een misverstand. Een transitie is een schoksgewijze, disruptieve verandering van een systeem. Transities overkomen een samenleving eigenlijk. Over de verandering wordt vaak rationeel en positief gesproken, in termen van betaalbaarheid en win/win. Maar men vergeet dat het ook moet gaan over uitfaseren, afbraak en dingen écht anders doen. Dat neemt ongenoegen en fricties met zich mee. Het zijn geen prettige processen, maar daar wordt vaak overheen gepraat.
De nadruk op versnelling en opschaling is typisch innovatie-jargon waarbij je eigenlijk al vanuit een oplossing redeneert, maar zo werken transities niet. Dan heb je een lineair beeld van transities. Het is niet een proces waarin één technologie of één oplossing de wereld gaat redden. Het denken in opschaling en versnelling is problematisch, want je sluit allerlei andere dingen uit.’

‘Hoe wij met grondstoffen omgaan is een onhoudbaar systeem. Daarom werken we aan een economie die 100% circulair is. De vraag is: hoe kun je ervoor zorgen dat iets wat aanvankelijk marginaal is, straks de nieuwe norm is? Vanuit de overheid zijn processen opgestart die geleid hebben tot bijvoorbeeld een Grondstoffenakkoord en transitieagenda’s. Tegelijkertijd zijn er ondernemers en burgers die de ontwikkelingen goed volgen en zelf oplossingen gaan bedenken en daarmee aan de slag gaan. In een transitie moet een overheid goed volgen wat er ontstaat, dat meer structuur geven en tegelijkertijd op basis van die inzichten de regels aanpassen.’

Welke bijdrage wil jij leveren aan een duurzaam Nederland?

‘Ik wil graag dat we de potentie van transities goed benutten. Omdat een transitie chaotisch verloopt, zijn er veel veranderingen in korte tijd mogelijk. Dat momentum moet je niet voorbij laten gaan. Er vinden op veel vlakken grote maatschappelijke veranderingen plaats, denk aan ons voedselsysteem, de manier waarop we onze huizen verwarmen en hoe we anders omgaan met onze gezondheid en de zorg. Sommige mensen zien de veranderingen als bedreigend, omdat oude zekerheden worden afgepakt, en dat zorgt voor weerstand. Ik zie juist veel kansen in al die domeinen en ik wil graag dat meer mensen die positieve kant gaan ontdekken. Dan ontstaat de versnelling. Transitiesturing gaat over het herkennen van de plekken en initiatieven die op zoek zijn naar een andere manier van denken en werken.’
‘Voor een groot deel wordt maatschappelijke verandering beïnvloed door het verhaal dat we met elkaar maken. Nu is het verhaal vooral: het moet betaalbaar zijn en het gaat te snel - vooral vanuit rechts. Als we beter doorgesijpeld krijgen dat we in een vooruitgangsproces zitten waarin we met elkaar grote sprongen vooruit kunnen maken, dan komt de lol en gaat het zichzelf organiseren.
Het doel is uiteindelijk een economie die veel inclusiever is, waar we beter omgaan met producten en grondstoffen en waar we lokaal meer waarde behouden. Dat leidt tot goedkopere energie, gezonder voedsel, meer welzijn, betere gezondheid - en dus minder gezondheidskosten -, meer ruimte en groen in de stad en een efficiënter mobiliteitssysteem. Het zijn enorme stappen vooruit.’

Wie is jouw inspiratiebron?

‘Er is een hele generatie complexiteits- en systeemdenkers uit de jaren 70 en 80 waar ik veel ideeën van krijg voor mijn werk. Schrijvers als Donella Meadows (Leverage Points; places to interven in the system) en Stuart Kauffman (At home in the universe) hebben het systeemdenken voor een breder publiek toegankelijk gemaakt.
Het boek Panarchy van Buzz Holling over ecosystemen vond ik fascinerend. Holling verkent daarin de grenzen van de ecologie en de samenhang met maatschappelijke systemen. Dat was voor mij een eye-opener: er is een hele wereld van complexiteitsdenken en ecosysteemonderzoek dat de poort openzet naar sociale wetenschappen. Zo werd het mogelijk om de sociologische theorie, die ik veel beter kende, meer structuur te geven.’

Waar droom jij van?

‘Ik ben niet echt bezig met utopisch denken over waar het naartoe zou moeten gaan eerlijk gezegd. Maar wat ik écht belangrijk vind en wat ik mis is leiderschap in deze transities. We hebben leiders nodig die een stip op de horizon zetten: we willen een economie met een positieve ecologische voetafdruk, die zo inclusief mogelijk is, ruimte geeft aan ondernemerschap en waar we geen fossiele brandstoffen meer gebruiken. Als je dat omarmt, dan betekent dat automatisch dat je ook ongewenste boodschappen moet vertellen, verliezen neemt en de staatsfinanciën op de schop neemt. Dat soort leiderschap zie je nauwelijks.
In China zie je dat wel. Vanuit democratisch en sociaal perspectief zijn er inderdaad veel haken en ogen aan dat leiderschap, maar ik ben wel onder de indruk van hoe China de transitie aanpakt. Hun visie is dat ze 100 jaar hebben gedaan over industrialisering en ze nemen nu 100 jaar de tijd om de omslag naar volledig duurzaam te maken. En dat wordt écht afgedwongen. En, al ben ik het inhoudelijk compleet oneens met hem, laten we ook de aanpak van Trump even als voorbeeld nemen. In transities heb je eigenlijk een soort oorlogskabinet of wederopbouw-achtige mentaliteit nodig waarbij je soms bestaande zaken om moet trekken. Je kan van types als Trump zeggen wat je wilt, maar ze duwen wel door. In Nederland verlopen dit soort processen zo rationeel, zo genuanceerd, zo geleidelijk. Veranderingen zijn ingewikkeld en er zijn altijd redenen waarom iets niet kan. Een beetje meer ‘China’ en ‘Trump’ is soms nodig.’

Wat is er volgens jou nodig om een volgende stap te zetten richting verduurzaming?

‘Veel van wat we “duurzaam” noemen is een reparatie van iets bestaands dat juist niet duurzaam is. Zo houden we het slechte in stand. Dat is eigenlijk een grote afleidingsmanoeuvre, want ondertussen groeit het niet-duurzame ook gewoon door. We moeten onduurzaamheid harder aanpakken. Als we naar een circulaire economie willen, dan moeten we stoppen met afval verbranden bijvoorbeeld. Dat weten we wel, maar het gebeurt niet. We komen onze eigen doelstellingen niet na en er staan geen consequenties op. Natuurlijk lopen we dan tegen problemen aan, maar laat die maar ontstaan. Dan gaan we uiteindelijk vandaag of morgen uitfaseren. Als je dat met elkaar proactief doet, dan verdeel je de pijn en verzacht je het proces.
We weten al sinds we Slochteren in gebruik namen dat het een eindig verhaal is. Sinds de jaren 90 zijn er aardbevingen en sociaaleconomische issues in die regio. Pijnlijke besluiten zijn lange tijd vooruitgeschoven. We begonnen in die tijd al met de energietransitie, maar er is pas sinds twee jaar een echte versnelling gaande. In de tussentijd is zoveel extra onduurzaamheid toegevoegd, zoals nieuwe kolencentrales en honderden kilometers wegen. Het probleem is ondertussen twee keer zo groot geworden. Hoe langer het duurt hoe meer pijn het doet.’

Tot slot: wat moeten we vanavond ter inspiratie lezen/luisteren/bekijken?

‘In de nieuwe serie Our planet is de waarde van ecosystemen en biodiversiteit en hoe de mens er onlosmakelijk mee verbonden is op een fantastisch mooie manier in beeld gebracht. De serie verschijnt binnenkort op Netflix en de eerste aflevering staat online.

Ik werk mee aan de conventie biodiversiteit. In 2020 moet er een nieuw akkoord zijn om het verlies van biodiversiteit te stoppen en in te zetten op herstel. We kijken naar transitieprocessen en hoe landen dit kunnen organiseren. Mijn droom is om toe te werken naar een mondiale steunstructuur voor landen die deze transitie aan willen.’