Pleidooi voor variatie - Ecoloog Louise Vet over het ombuigen van onze doorgeslagen specialisatiedrift

‘Klimaatverandering, erbarmelijke waterkwaliteit, een groot stikstofprobleem, de coronapandemie: als ooit de tijd was om integraal en met de natuur als uitgangspunt te werken aan biodiversiteitsherstel, dan wel nu.’ Aan het woord is ‘biodiversiteitsboegbeeld’ Prof. Dr. Louise Vet ? . ‘Het gaat jaren duren, maar we kunnen de teloorgang aan biodiversiteit omkeren’, gelooft zij. Zoals alles in de natuur met elkaar verbonden is, zo zou de mens ook zijn systemen moeten inrichten.

Variatie was altijd de basis

Biodiversiteit is best een complex begrip, begint Vet. Het is veel breder dan alleen de diversiteit aan verschillende soorten planten, dieren en micro-organismen. Ook binnen die verschillende soorten is veel diversiteit te vinden. ‘Genetische variatie binnen de soorten is dus óók biodiversiteit. En dan zijn we er nog niet, want ook het complex aan samenwerkende soorten binnen een ecosysteem is onderdeel van biodiversiteit, net als al die ecosystemen zelf. De natuur zit vol variatie, van genetisch niveau tot aan ecosysteem- of landschapsniveau. Daar kunnen we zoveel van leren.’

Toch maakt de mens die natuurlijke variatie vooralsnog steeds meer kapot. ‘Als je bijvoorbeeld kijkt naar onze voedselproductie zijn we steeds meer gaan denken in termen van efficiency, maximalisatie van productie tegen zo laag mogelijke kosten en intensivering. Daarmee hebben we alle vormen van diversiteit eruit geknikkerd, waardoor we in Nederland alleen nog maar enorme gebieden met monocultuur hebben.’ Zo op het eerste gezicht lijkt ons landschap wellicht groen en natuurlijk, maar de realiteit is anders. We hebben vooral veel van hetzelfde: variatie ontbreekt.

Doorgeslagen specialisatiedrift

Het gemiddelde Nederlandse boerenbedrijf is daarvoor exemplarisch. ‘Vroeger waren boerenbedrijven gemengd. Ze hadden vee, deden akkerbouw: een beetje van alles wat. Nu richten de meeste boeren zich volledig op één bepaalde vorm van veeteelt of akkerbouw. Zowel op kleinere als op mondiale schaal zijn we totaal doorgeslagen in specialisatie. De wereldbevolking voeden we hoofdzakelijk nog maar met zo’n acht tot tien soorten, zoals aardappelen, tarwe en mais. Binnen die gewassen is alles wat we op het land zetten uniform, omdat de genetische variatie ontbreekt: die hebben we er doelbewust uitgewerkt om met de best producerende variëteit te kunnen werken en zodat alles op eenzelfde moment oogstklaar is.’ En dat gebrek aan variatie op al die verschillende niveaus is problematisch.

‘Zo kan bijvoorbeeld een plaaginsect dat een gewas aanvalt in een grote monocultuur zijn gang gaan. Eenmaal aangepast aan de eerste plant is het tafeltje-dekje, ook omdat er dikwijls geen natuurlijke vijanden meer aanwezig zijn.’ Ook mensen zijn door die afname van biodiversiteit kwetsbaarder dan ooit, zegt Vet, verwijzend naar de coronapandemie. ‘We hebben zoveel natuurlijke habitat vernietigd dat dieren die niet in de buurt van mensen horen te komen dat nu wel doen.’

Variatie en risicospreiding

Voedselbossen, die in Nederland steeds meer aangelegd worden, laten zien hoe effectief de natuur werkt als de biodiversiteit wél in balans is. ‘Dat zijn hele diverse ecosystemen van allemaal soorten planten en bomen die met elkaar samenwerken en die je kunt eten of op een andere manier kunt gebruiken.’ Vet noemt Ketelbroek in Groesbeek, het eerste voedselbos van ons land, als voorbeeld van hoe een goed functionerend ecosysteem omgaat met veranderende omstandigheden, zoals extreme droogte. ‘Op de akkers ernaast staat de mais uit te drogen omdat er zulke intensieve landbouw op gepleegd is, maar het voedselbos heeft nergens last van, omdat dat een veel gezondere bodem heeft en daardoor veel meer watervasthoudend vermogen.’

En dat zonder kunstmest en pesticiden, die in de reguliere landbouw nog altijd alomtegenwoordig zijn. ‘Onze bodem is door grootschalig gebruik van groei- en bestrijdingsmiddelen niet alleen verarmd, maar zit ook vol gifstoffen die hartstikke slecht zijn voor mens, dier en milieu.’ Het antwoord daarop? ‘Meer biodiversiteit, met gemengde gewassen. Het kost tijd en aandacht om de bodem te herstellen, maar als de landschapsvariatie terugkeert, keren ook de natuurlijke vijanden van plagen terug en zijn pesticiden uiteindelijk niet meer nodig.’

Win-win

Onze verregaande specialisatiedrift is volgens Vet niet alleen ecologisch gezien risicovol. Een slechte oogst voor een boer die zich slechts op een enkel gewas richt, betekent automatisch een slecht financieel jaar. Herstel van biodiversiteit kan ook voor meer economische risicospreiding zorgen. ‘Een mooi voorbeeld daarvan vind ik agroforestry.’ Dat is een landbouwsysteem waarbij bomen en struiken worden gecombineerd met landbouwgewassen of dieren. ‘Als boeren die nu maar één gewas verbouwen daarnaast ook fruit- en notenbomen planten, hebben ze in een slecht jaar voor aardappelen of mais altijd nog alternatieve inkomsten.’

Veerkrachtige ecosystemen

Op alle niveaus zijn we de variatie verloren, betoogt Vet. ‘Dan kun je denken: so what? Maar variatie is precies de basis van hoe de natuur werkt. Een gebrek aan biodiversiteit maakt ons kwetsbaar. Zo bestaat genetische variatie binnen een soort om bijvoorbeeld virussen of andere ziekteverwekkers voor te blijven zodat bij infectie niet in één klap iedereen in de familie weggevaagd wordt. Variatie is risicospreiding. Als dan de omstandigheden veranderen is niet alles verloren, maar zijn er ook winnaars. Don’t put all your eggs in one basket, zeggen de Engelsen. Variatie maakt soorten en ecosystemen veerkrachtig en robuust.’

Tijd om terug te geven

Het is tijd dat we ons als mens bescheidener gaan opstellen, besluit Vet. ‘De natuur zorgt er al meer dan 3,5 miljard jaar voor dat het leven op onze planeet goed kan blijven draaien. Wij komen één seconde voor twaalf binnenvallen en maken er een puinhoop van. De mens is maar één soort, maar wel een hele vindingrijke, die vindt dat we de aarde mogen gebruiken zonder terug te geven. Terwijl we zonder al die ongelooflijke diensten van de natuur – schoon water en schone lucht, bestuiving van gewassen, enzovoorts – niet eens kunnen leven.’