ICER 2023: Gehaktdag voor de circulaire economie

Steeds meer mensen laten de klassieke dakpannen op hun huis vervangen door zonnepanelen. Er komen alsmaar meer warmtepompen. Steeds vaker vervangt de e-bike de tweede auto. Dankzij initiatieven als Vinted groeit de handel in tweedehands kleding en afval scheiden raakt – ook op kantoor – steeds beter ingeburgerd. Op basis daarvan is het niet onlogisch om te denken dat het op het gebied van klimaatbewustzijn en circulariteit best goed gaat met Nederland. Maar uiteraard is er nog een wereld te winnen. We gaan van vrijwillig naar verplicht. Dit biedt volop kansen voor de circulaire economie.

‘Er is de afgelopen jaren nauwelijks vooruitgang geboekt bij het realiseren van een volledig circulaire economie in 2050 en een halvering van het abiotisch (niet-levend, red.) grondstoffengebruik in 2030.’ En: ‘Om de kabinetsdoelen alsnog in zicht te brengen is meer verplichtend beleid nodig en is het cruciaal dat producten al in de ontwerpfase zo worden vormgegeven dat hoogwaardige recycling, langduriger gebruik en minder inzet van nieuwe grondstoffen mogelijk zijn.’

Met die duidelijke woorden begint het persbericht dat verscheen naar aanleiding van de publicatie van de Integrale Circulaire Economie Rapportage, kortweg ICER ? .

Negatieve hoofdrol voor kleding

Het is geen rapport om trots op te zijn. Volgens de ICER is het gebruik van de meeste grondstoffen niet gedaald. Wel gebruikten we minder fossiele brandstoffen. Reden tot blijdschap? Mwa, niet echt. Die daling is direct te linken aan het thuiswerkadvies en de reisbeperkingen in de hoogtijdagen van corona. Van een structurele daling is geen sprake. Andere conclusies uit het rapport stemmen al niet veel vrolijker. In hoofdlijnen: we gebruiken veel te veel grondstoffen, recyclen veel te weinig en gebruiken onze producten veel te kort.

Kleding speelt een weinig eervolle hoofdrol: ondanks een aandeel van slechts 0,5 procent van het gewicht van het Nederlandse grondstoffengebruik, veroorzaakt kleding ruim 10 procent van de totale milieubelasting. De korte levensduur ervan staat in geen enkele verhouding tot het intensieve productieproces. Maar mooie initiatieven zijn er gelukkig ook in de textielsector steeds meer. Denk aan MUD Jeans , het circulaire jeans merk dat iedere broek na gebruik recycled. Of de Nederlandse start-up SaXcell, dat nieuwe textielvezels maakt van chemisch gerecycled katoenafval, kleding en huishoudtextiel.

Met lineaire regels geen circulaire economie

De ICER herinnert ons eraan dat we met lineaire regels geen circulaire economie bereiken. We hebben te maken met een transitie die nog in de kinderschoenen staat. Wat wel goed gaat? Sinds de vorige ICER zijn er concrete doelstellingen per productgroep ontwikkeld, het NPCE ? is verder ontwikkeld en de koppeling met klimaat en met de nationale grondstoffenstrategie is gelegd. Er wordt dit jaar ook gewerkt aan een beter passende governance. De transitie begint focus te krijgen.

Urgentie creëren

Michael Kishna is een van de auteurs van het rapport. Hij is werkzaam binnen de sector Integrale Beleidsanalyse Leefomgeving van het PBL en onderzoekt de dynamiek van transitieprocessen. Ondanks de duidelijke bevindingen uit de ICER, is hij er zeker niet op uit om een negatieve boodschap te verspreiden. ‘Het rapport is zeker niet ontmoedigend bedoeld. Maar ik hoop wel dat dit rapport meehelpt om urgentie te creëren. Dat het helpt om duidelijk te maken wat we moeten doen: vaart maken met de transitie.’

Kishna ziet wel degelijk goede gebeurtenissen en inspirerende voorbeelden. ‘Wanneer je inzoomt op bijvoorbeeld regionale ontwikkelingen of initiatieven op bedrijventerreinen, zul je hele leuke dingen zien. Maar als je dat afzet tegen de totale economie, is het aandeel van die ontwikkelingen beperkt.’

Tijd voor grote stappen

De onderzoeker is van mening dat het overheidsbeleid te vrijblijvend is. ‘Nogmaals: er gebeuren veel mooie dingen. Er is veel kennisuitwisseling en veel partijen committeren zich aan verduurzaming. Maar dat zijn vaak zachte commitments, bedoeld om elkaar te inspireren. Dat verwacht je in een beginfase. Dat station zijn we nu wel gepasseerd. Over zeven jaar moeten we keiharde doelen hebben bereikt. Dat lukt niet met een afwachtend beleid en zachte commitments. Het is nu tijd om stappen te zetten.’

De circulaire economie biedt ook enorm veel kansen. Een grote verandering teweegbrengen kan vaak met iets kleins. Kishna: ‘Wat in de ICER opvallend was, is dat de levensduur van producten is afgenomen. We gebruiken onze spullen dus veel te kort. Dat moet je toch niet willen? Veel producten kun je nog prima een tweede, derde of zelfs vierde leven geven. Het is echt niet nodig om een smartphone na twee jaar als afgeschreven te beschouwen. En kleding is ook veel beter te benutten. Als we daar nu eens mee beginnen.’ Initiatieven zoals het United Repair Centre, waarbij spullen worden gerepareerd door veelal mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt, helpen hierbij. Zij laten ook zien dat de circulaire economie prachtige kansen biedt voor sociale transities.

Goede ontwikkelingen

‘De aandacht voor circulariteit neemt toe,’ meent Kishna. ‘Er komen ook steeds meer circulaire initiatieven. Alternatieven voor die enorme plastic flessen met wasmiddel of frisdranken, zoals met bioplastics bijvoorbeeld. Er ontstaan hele mooie innovaties met bijbehorende, goed doordachte verdienmodellen. In de koelingen in de supermarkt zie je ook steeds meer vleesvervangers. En kijk eens op de menukaarten van McDonald’s en Burger King: het wordt steeds plantaardiger. Dat is allemaal zonder overheidsdwang tot stand gekomen. Het laat wel zien dat er markt voor is. Dat is heel positief.’

Het is ook heel logisch om het zo aan te pakken, vindt hij zelf. ‘Er zijn bepaalde dingen die we als bevolking al heel circulair doen. Ik heb twee jonge kinderen: van vier en van één jaar. Voor de jongste hebben we helemaal geen kleren gekocht; bijna alles hebben we doorgeschoven. Dat is heel normaal en simpel. Het hoeft niet allemaal supervernieuwend te zijn; ook in kleine dingen zit de kracht.’

Herkansing

Over twee jaar komt er een herkansing; dan verschijnt er een nieuwe ICER. Kishna hoopt dat die rapportage betere resultaten laat zien. ‘In 2025 wordt het echt tijd om naar 2050 te gaan kijken. Niet te zeer inzetten op kortetermijnbeslissingen om de doelen van 2030 te gaan halen. Want 2030 is geen doel of afslag, maar eerder een checkpoint richting 2050. De kunst is om beide doelen in het oog te houden. Wat er moet gebeuren om in 2025 beter te scoren? Ik denk dat er iets moet veranderen in de manier van produceren en consumeren. Het effect van de oorlog in Oekraïne en de groeiende onafhankelijkheid van gas zal ook wel zichtbaar zijn.’ Het CBS publiceerde onlangs al dat we in 2022 met z’n allen een kwart minder gas hebben verbruikt dan in 2021. Dat is een enorme vermindering! Wat als dit het nieuwe normaal wordt, ook buiten crisistijd?

‘Verder verwacht ik geen hele radicale veranderingen. We gaan echt niet ineens vrijwillig 30 procent minder grondstoffen gebruiken. Er zal eerst meer verplichtend beleid moeten komen. En zowel overheid en bedrijven als consumenten moeten vaker voor circulariteit kiezen dan voor lineaire alternatieven. Stimuleren en faciliteren van hogerhand is goed voor nieuwe transities, maar op weg naar 2030 en 2050 zijn we de kinderschoenen ontgroeid. Nu moet het écht gaan gebeuren.’